Je hoeft maar even rond te kijken op een willekeurige plek in de stad en te schatten hoeveel mensen op dit moment ‘in hun telefoon’ leven, om te beamen dat onze aandacht voortdurend wordt opgeëist. Dat is de afgelopen jaren in toenemende mate zo geweest en dat zal nog wel even zo blijven. De technologie blijft vooruitgaan, onze kennis blijft toenemen en de wereldbevolking blijft groeien. Dat zijn brute krachten die mentale uitputting in de hand werken, stelt omgevingspsycholoog Stephen Kaplan al in de jaren 90.
Uit die tsunami van informatie moeten wij zien te filteren welke informatie voor ons van (levens)belang is. Dat filteren eist zijn tol van onze aandacht en inspanning. Proberen een gesprek niet te horen terwijl je geconcentreerd blijft op een moeilijke taak is een bekende uitdaging. Met aandacht proberen te luisteren naar een vriend is een andere. Soms is de uitdaging om te werken ondanks allerlei gedachten en zorgen die door je hoofd spoken. Soms is een taak dusdanig complex dat het een constante uitdaging is om je aandacht erbij te houden. En dan hebben we het nog niet over de rits van prikkels die via onze mobiele apparaten tot ons komt.
Al deze voorbeelden vragen om concentratie en het richten van aandacht. Focus. Ons vermogen voor deze gerichte aandacht is beperkt. Zelfs als het werk dat gedaan moet worden leuk en belangrijk is en we het willen doen, kunnen we dit niet onbeperkt volhouden zonder pauze. Met andere woorden, onze capaciteit voor gerichte aandacht raakt op.
Mentale uitputting
Als onze capaciteit voor gerichte aandacht langere tijd op is ontstaat mentale uitputting. Vrijwel iedereen is bekend met het gevoel en de ervaring van mentale uitputting, bijvoorbeeld rondom tentamens of een proefschrift. Mensen die mentaal uitgeput zijn hebben moeite zich te concentreren en zijn gemakkelijk afgeleid. Ze vinden het lastig om beslissingen te nemen, zijn ongeduldig en nemen risico’s; zijn snel geïrriteerd en zullen niet snel iemand anders uit de brand helpen; hebben moeite met plannen en het uitvoeren van eerder gemaakte plannen. Mentale uitputting maakt mensen minder tolerant, minder effectief en minder gezond. In extreme vorm kan het leiden tot overmatig gebruik van alcohol en drugs en tot agressief gedrag. Zelfs in milde vorm is het onwaarschijnlijk dat iemand die mentaal oververmoeid is creatief en effectief kan zijn.
De herstellende ervaring
Mentale uitputting ligt op de loer in ons leven vol prikkels. Gelukkig zijn er situaties die we kunnen opzoeken om te herstellen. Kaplan noemt dit herstellende ervaringen. We herstellen wanneer we vrijwel geen mentale inspanning hoeven leveren en wanneer we op ons gemak zijn. Om te herstellen doen we er goed aan om een omgeving te kiezen die beschikt over een aantal specifieke kwaliteiten. De natuur beschikt bij uitstek over deze kwaliteiten. Hieronder worden vier eigenschappen van omgevingen omschreven die bijdragen aan het herstellen van mentale vermoeidheid en uitputting.
1. Weg zijn
Mensen die zich mentaal overbelast voelen hebben het over ‘er even tussenuit moeten’ of over ‘een verandering nodig hebben’. Vaak geven ze daarbij de voorkeur aan natuurlijke omgevingen. De kust, de bergen, een meer, beek, bos en de hei bieden idyllische plekken om te ontsnappen. Even helemaal in een andere setting zijn maakt het gemakkelijker om aan andere dingen te denken.
2. Omvang
De schaal van de omgeving en het gevoel van verbinding met de omgeving zijn van belang om het gevoel op te roepen in een andere wereld te zijn. Dit kan gemakkelijk worden bereikt in een natuurlijke omgeving. Je hoeft niet perse naar het oerwoud; ook in een relatief klein gebied kun je je omgeven voelen door natuur. Wandelpaden en tuinen kunnen dusdanig zijn aangelegd dat het gebied groter lijkt. Omvang kan ook op een conceptuele manier worden bereikt, bijvoorbeeld in een omgeving waar de geschiedenis zichtbaar is gemaakt, zodat je je verbonden voelt met het verleden en daardoor met het grotere geheel. Niet alleen de natuur, maar ook bijvoorbeeld een museum, roman of film kan dit effect hebben.
3. Fascinatie
Een fascinerende omgeving vraagt als vanzelf om aandacht, door intrinsieke aantrekkingskracht. Fascinatie kan worden opgeroepen door objecten in de omgeving, maar ook door activiteiten. Mensen zijn gefascineerd als ze puzzels moeten oplossen of voor een uitdaging staan. De natuur is uitgerust met veel fascinerende objecten. Een mooie wolkenlucht en een briesje dat de bladeren doet ritselen, weten op een vriendelijke manier onze aandacht te vangen. Mensen beleven schoonheid en plezier bij een uitzicht op bomen, bloemenvelden en tuinen. Zo’n prettig uitzicht maakt het gemakkelijker om in moeilijke situaties met pijnlijke gedachten en gevoelens om te gaan. Precies om die reden ontwikkelen ziekenhuizen natuurlijke omgevingen voor hun patiënten, zoals de chemotuin in het Tergooi-ziekenhuis in Hilversum en de toekomstige daktuin van het Erasmus MC in Rotterdam.
4. Compatibiliteit
De omgeving moet passen bij het doel, zodat waar de situatie om vraagt wordt ondersteund door de omgeving. De natuur voldoet haast als van zelf aan dit criterium. Mensen benaderen de natuur namelijk vaak vanuit een behoefte en met een doel in gedachten. We gedragen ons als roofdieren (jagen en vissen), trotseren (wandelen, klimmen, varen), verzorgen (tuinieren, dierenverzorging), observeren (vogelen, bezoeken de dierentuin), oefenen onze survival skills (vuur maken, hutten bouwen) etc. Veel mensen functioneren in een natuurlijke omgeving meer ontspannen dan in geciviliseerde omgevingen, zelfs als ze meer vertrouwd zijn met de stad. Dit effect geldt in de wilde natuur maar ook in een mooie tuin. Als de relatie tot de omgeving moeiteloos is, kan er een intens herstellende ervaring plaatsvinden.
Wie mentale vermoeidheid ervaart – en dat is vrijwel iedereen, zo nu en dan – doet er goed aan ruimte te maken voor herstel. Zoek situaties of ervaringen op waarin je een poosje helemaal kunt opgaan. Een herstellende ervaring hoeft niet perse groots en meeslepend te zijn. Een nabij gelegen en goed toegankelijk stukje natuur heeft al snel een gunstig effect als je behoefte hebt aan een adempauze.
Dit artikel vindt zijn wortels in het werk van omgevingspsycholoog Stephen Kaplan.
Dit artikel verschijnt op de weblog van Goed Gesprek coaching & counseling. De mix van wandelen en coaching is zeer krachtig. Heb je interesse in een wandelsessie? Neem dan vrijblijvend contact op.